Η ψυχή του εφήβου μοιάζει πολλές φορές με ένα μαύρο τριαντάφυλλο. Ενας νοσηρός ψυχολογικός άνεμος σκορπίζει τα ζοφερά ροδοπέταλα στο οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον, δείχνοντας τις αυτοκαταστροφικές τάσεις του παιδιού, χωρίς πάντα οι γονείς και οι δάσκαλοι να βλέπουν τα επικίνδυνα σημάδια. Και μοιραία, απομένει ένα «αγκάθι» στην ψυχή του παιδιού, που γίνεται όπλο στα χέρια του. Ενα όπλο που έχει δύο στόχους: τον εαυτό του και την τιμωρία των ενηλίκων...
Οι αυτοκτονίες των ανηλίκων στη χώρα μας, σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει, αλλά και με βάση τα πρόσφατα περιστατικά, μαρτυρούν αυξητική τάση, γεγονός που θα πρέπει να μας προβληματίζει και να μας κινητοποιεί, όταν εντοπίζουμε δείγματα πεσιμισμού στην παιδική συμπεριφορά.
Στα τέλη του περασμένου Ιανουαρίου, η Ελλάδα συγκλονίστηκε από τη βουτιά θανάτου που έκανε από τον τρίτο όροφο των Σύγχρονων Εκπαιδευτήριων Μάνεση στο Νέο Ηράκλειο Αττικής ένας 17χρονος μαθητής. Σύμφωνα με μαρτυρίες, λίγο πριν προβεί στο μοιραίο σάλτο, αντιμετώπιζε προβλήματα στη σχέση του. Στις αρχές Φεβρουαρίου, επίσης ένα 17χρονος μαθητής, παιδί πολύτεκνης οικογένειας που φιλοξενείτο στη Στέγη Ανηλίκων Βόλου (η οποία είχε αναστείλει προσωρινά τη λειτουργία της), έβαλε τέλος στη ζωή του με ηρεμιστικά χάπια. Στις 15 Μαρτίου, μια 15χρονη μαθήτρια από το Μάνεσι Καλαβρύτων έκοψε το νήμα της ζωής της με την κυνηγετική καραμπίνα του πατέρα της. Πριν από λίγες ημέρες, στην Καμαρούλα Αγρινίου, η μητέρα του 16χρονου Αλέξη Νικολόπουλου, που είχε δολοφονηθεί τον Νοέμβριο του 2006 μαζί με άλλους τέσσερις κυνηγούς, αυτοκτόνησε με εντομοκτόνο. Οταν η 16χρονη κόρη της αντίκρισε νεκρή τη μητέρα της, την ακολούθησε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο στο μακρινό ταξίδι...
Για τις διαστάσεις που έχουν λάβει οι αυτοκτονίες ανηλίκων στη χώρα μας (σ.σ.: ο αριθμός των οποίων δεν καταγράφεται επίσημα στη χώρα μας, δεδομένου ότι πολλές αποκρύπτονται), καθώς και για τους λόγους που τα παιδιά οδηγούνται στο απονενοημένο διάβημα ή σε απόπειρα αυτού, αλλά και για τους τρόπους που μπορούμε να αντιληφθούμε τις αυτοκαταστροφικές τάσεις τους, ώστε να τα αποτρέψουμε από την πράξη απελπισίας, μιλούν στην «Espresso» ο ψυχολόγος-επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου Ευστράτιος Παπάνης, η ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος Αλεξάνδρα Καππάτου και η ειδικευόμενη ψυχίατρος της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης «Κλίμακα» Ελένη Μπεκιάρη.
«Στην πλειονότητα των ευρωπαϊκών χωρών αυξάνεται συνεχώς ο δείκτης αυτοκτονιών στις ηλικίες 13-20 ετών. Το ποσοστό στην Ελλάδα είναι 3,8 περιπτώσεις αυτοκτονιών ανά 100.000 νέους για τα αγόρια και 0,8 για τα κορίτσια. Στον εφηβικό πληθυσμό, η αυτοκτονία μαζί με τα κακοήθη νοσήματα και τα ατυχήματα αποτελούν τις τρεις συχνότερες αιτίες θανάτου, σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας» λέει στην «Espresso της Κυριακής» ο κ. Παπάνης και προσθέτει: «Εχει παρατηρηθεί ότι η συχνότητα των αυτοκτονιών αυξάνεται σε μεγάλο βαθμό κατά τη μετάβαση από την παιδική στην εφηβική ηλικία και αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου μετά τα τροχαία. Μελέτη για τους Ελληνες εφήβους που αποπειράθηκαν να αυτοκτονήσουν έδειξε ότι συχνό αίτιο ήταν ο ακραίος περιορισμός της προσωπικής ελευθερίας του παιδιού από τους γονείς. Επίσης, άλλοι παράγοντες που ενοχοποιήθηκαν στην αυτοκτονική συμπεριφορά των Ελλήνων εφήβων ήταν οι συγκρούσεις και δυσκολίες με τους γονείς και η ύπαρξη κάποιας ψυχιατρικής διαταραχής, κυρίως κατάθλιψης. Επίσης, παράγοντες που φαίνεται να ενέχονται στις αυτοκτονίες των εφήβων είναι οι συναισθηματικές απογοητεύσεις και τα αισθήματα αποτυχίας. Μελέτες δείχνουν ότι το 58% των περιπτώσεων απόπειρας αυτοκτονίας έχουν ως αιτία διάφορες δύσκολες οικογενειακές καταστάσεις, όπως, για παράδειγμα, διαζύγιο ή διάσταση γονέων, σύγκρουση γονιών - παιδιών, ερωτικούς λόγους και σχολικές αποτυχίες».
Βάσει των ερευνών, οι αυτοκτονίες των αγοριών στη χώρα μας είναι περισσότερες από αυτές των κοριτσιών, όμως οι περισσότερες απόπειρες είναι γένους θηλυκού. Τα αγόρια κάνουν λιγότερες απόπειρες αυτοκτονίες, ωστόσο, όταν τις κάνουν, καταφέρνουν να πραγματώσουν την εξόντωση του εαυτού τους. Στη μελέτη που αφορά τις απόπειρες αυτοκτονίας, το ποσοστό των κοριτσιών ήταν μεγαλύτερο από αυτό των αγοριών. Επίσης, στις αυτοκτονίες ανηλίκων που έχουν καταγραφεί διαπιστώνεται ότι οι αυτοκτονίες των αγοριών ήταν περισσότερες στην Αθήνα και στις άλλες αστικές περιοχές, ενώ των κοριτσιών στις αγροτικές περιοχές. Ακόμη, τα κορίτσια επιλέγουν πιο ήπια μέσα αυτοεξόντωσης (π.χ. λήψη φαρμάκων) εν συγκρίσει με τα αγόρια.
«Στις ηλικίες κάτω των δώδεκα ετών, ελάχιστες αυτοκτονίες έχουν συμβεί τα τελευταία τουλάχιστον χρόνια τόσο στην Ελλάδα όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Ομως, από τα 12-13 χρόνια και μετά, όταν δηλαδή το παιδί μπαίνει στην εφηβεία, εκεί πια ανεβαίνει πάρα πολύ ο αριθμός των αυτοκτονιών. Τα τελευταία έτη, οι αυτοκτονίες εφήβων παρουσιάζουν αυξητικές τάσεις σε όλον τον κόσμο» λέει στην «Espresso της Κυριακής» η ειδικευόμενη ψυχίατρος της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης «Κλίμακα» Ελένη Μπεκιάρη και συνεχίζει: «Η εφηβεία είναι κρίσιμη για πολλά πράγματα στη ζωή. Οι περισσότερες ψυχικές διαταραχές παρουσιάζονται σε αυτήν την ηλικία. Οι έφηβοι είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι και μία σειρά παραγόντων τους οδηγεί σε αυτοκαταστροφικές τάσεις. Βέβαια, αυτό που αξίζει να τονίσουμε είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι πριν προβούν σε κάτι τόσο ακραίο δείχνουν προειδοποιητικά σημάδια. Αν αυτά τα γνωρίζαμε όλοι, θα ήταν τελικά ευκολότερο να προλάβουμε κάποιες αυτοκτονίες και να μη φτάνουμε να θρηνούμε ανθρώπους».
- Η Μη Κυβερνητική Οργάνωση «Κλίμακα» είναι φορέας υπηρεσιών ψυχικής υγείας, στην οποία λειτουργεί μία υπηρεσία με σκοπό την πρόληψη της αυτοκτονίας. Η Γραμμή Παρέμβασης για την αυτοκτονία που λειτουργεί υπό την αιγίδα και εποπτεία του υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης είναι ο αριθμός 1018.
«Φαντάζονται τις στιγμές της κηδείας τους ως εκδίκηση»
Ποια είναι η συμπεριφορά του εφήβου και ποιες σκέψεις κάνει πριν προβεί στο απονενοημένο διάβημα; «Ο έφηβος προτού αυτοκτονήσει εκφράζει την πρόθεσή του, που σημαίνει ότι επί πολλούς μήνες το επεξεργάζεται μέσα στο μυαλό του. Οι έφηβοι φαντάζονται τις στιγμές της κηδείας τους και το κάνουν περισσότερο ως εκδίκηση προς τους γονείς. Δηλαδή, φαντάζονται τους γονείς τους και τους φίλους τους να κλαίνε, οπότε στο παιδί που αποφασίζει να αυτοκτονήσει παρατηρείται μία αλλαγή στη συμπεριφορά του» λέει ο κ. Παπάνης και συνεχίζει: «Πρόκειται για παιδιά που εξωτερικεύουν καταστάσεις, και τα οποία αρχίζουν και έχουν προβλήματα και στο γνωστικό κομμάτι, δηλαδή δεν μπορούν να συγκεντρωθούν ή είναι αφηρημένα κ.λπ., ενώ επίσης απομονώνονται. Πάντως, τις περισσότερες φορές κραυγάζουν ότι θα προβούν στο απονενοημένο διάβημα, αναφέροντας συχνά τον θάνατο, αλλά συνήθως οι ενήλικοι πιστεύουν ότι πρόκειται για ψέμα. Ωστόσο, αποτελεί κανόνα πως ακόμη κι αν είναι ψέματα, οι γονείς θα πρέπει αμέσως να απευθυνθούν σε ειδικό μόλις αντιληφθούν κάτι τέτοιο, καθώς η ψυχική υγεία των εφήβων είναι ιδιαιτέρως εύθραυστη».
Οπως λέει ο κ. Ευστράτιος Παπάνης, η αυξητική τάση που παρουσιάζουν οι αυτοχειρίες παιδιών οφείλεται στο γεγονός «ότι η σημερινή οικογένεια είναι σαν να πατάει πάνω σε δύο βάρκες, δηλαδή το ένα πόδι πατά στις παραδοσιακές αρχές και το άλλο στη νεοτερικότητα στις οικογενειακές σχέσεις, όπως, για παράδειγμα, στις μονογονεϊκές οικογένειες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα παιδιά και ειδικά στην Ελλάδα να ακροβατούν ανάμεσα σε δύο καταστάσεις. Γι' αυτό και οι γονείς πρέπει να έχουν αυξημένη προσοχή, καθώς οι περισσότεροι εξιλεώνονται απέναντι στα παιδιά τους με το να τους προσφέρουν φροντιστήρια, χόμπι, χρήματα κ.λπ. Το μυστικό είναι ένα: πρέπει να αφιερώσουμε περισσότερο χρόνο στα παιδιά! Η φύση της εφηβείας επιβάλλει τη συνεχή μελέτη της θέσης και του ρόλου των ψυχοκοινωνικών παραγόντων σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κοινωνικό περιβάλλον» λέει ο επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Οσον αφορά το σχολικό περιβάλλον και την τελευταία αυτοκτονία της ανήλικης στο Αγρίνιο, τονίζει: «Το σχολικό περιβάλλον είναι μία αντανάκλαση για το τι συμβαίνει στο οικογενειακό περιβάλλον. Δηλαδή ένα παιδί με χαμηλή βαθμολογία, ουσιαστικά φοβάται τους γονείς του. Οσον αφορά την αυτοκτονία της ανήλικης στο Αγρίνιο, πρόκειται για μία ιδιάζουσα περίπτωση, μία πράξη απόγνωσης. Το πένθος είναι μία κατάσταση που κάποιοι άνθρωποι την αντιμετωπίζουν, ενώ κάποιοι άλλοι δεν μπορούν».
«Αυτοτραυματίζονται για να χτυπήσουν την κοινωνία»
«Ο έφηβος χτυπά, τραυματίζει και τιμωρεί το σώμα του και μέσα από το σώμα του χτυπά την κοινωνία και τους δικούς του ανθρώπους» λέει στην «Espresso της Κυριακής» η ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος Αλεξάνδρα Καππάτου. «Διαπιστώνουμε ότι πολλά παιδιά της εφηβικής ηλικίας έχουν διάφορες διακυμάνσεις, περνούν διάφορες περιόδους έντονης θλίψης και λένε συχνά “δεν αντέχω τη ζωή μου”. Οι έφηβοι νιώθουν κατά καιρούς ανάξιοι και ασήμαντοι, γεγονός που οφείλεται σε διάφορους λόγους. Οπως σε κάποια ερωτική απογοήτευση που έχουν υποστεί, στις χαμηλές επιδόσεις τους στο σχολείο, σε σοβαρές διαμάχες μεταξύ των γονέων, στην απομάκρυνση ή απόρριψη από αγαπημένους τους φίλους και σε πολλούς άλλους λόγους. Κι ενώ για τους ενήλικες αυτοί οι λόγοι μοιάζουν επουσιώδεις, στον έφηβο μπορούν να πυροδοτήσουν ακραίες αλλά και δραματικές αντιδράσεις».
Ερωτηθείσα η κ. Καππάτου για το αν τα τραύματα της εφηβείας που οδηγούν σε αυτοκαταστροφικές τάσεις είναι αναδυόμενα, δηλαδή αν οφείλονται σε ψυχικό τραυματισμό που έχει υποστεί το παιδί σε προγενέστερο χρόνο από αυτόν της εφηβείας, τονίζει: «Ασφαλώς και τα τραύματα μπορεί να προϋπάρχουν, διότι στην εφηβεία ουσιαστικά ξαναζούμε φάσεις που περάσαμε στα προηγούμενα χρόνια της παιδικής μας ηλικίας. Επίσης, ένα παιδί το οποίο στην εφηβεία και στην παιδική του ηλικία έχει υποστεί διάφορα τραυματικά γεγονότα και βιώματα δεν τα αποβάλλει. Και στην περίοδο της εφηβείας που βρίσκεται σε μία φάση αναδόμησης της προσωπικότητάς του όλα αυτά έρχονται στην επιφάνεια και επιδρούν πάνω του με διάφορους τρόπους. Πολλές φορές πίσω από την απόπειρα αυτοκτονίας κρύβεται κάποια λανθάνουσα διαταραχή και συνήθως πρόκειται για κατάθλιψη».
Οσον αφορά τη συμπτωματολογία της συμπεριφοράς των εφήβων πριν από την αυτοκτονία ή από την απόπειρα η κ. Καππάτου λέει: «Οταν ένα παιδί δεν έχει καθόλου καλή διάθεση, εκνευρίζεται, δεν τρώει, έχει χαμηλούς βαθμούς, παραμελεί την εμφάνισή του, δείχνει καταθλιπτικό, ξεσπά εύκολα σε κλάματα και κλείνεται στον εαυτό του, τότε οι γονείς πρέπει να ανησυχούν και συγκεκριμένα στην περίπτωση που αυτά τα συμπτώματα διαρκέσουν περισσότερο από δύο εβδομάδες. Πάντως, τα πιο βασικά συμπτώματα είναι δύο: η εμφανής θλίψη σε αντίθεση με προηγούμενες συμπεριφορές παιδιού και η έλλειψη ικανοποίησης, ακόμη και σε πράγματα που πριν του άρεσαν. Τα πιο αντικειμενικά κριτήρια είναι η ένταση των συμπτωμάτων, η επαναληπτικότητα και η διάρκειά τους» λέει η κ. Καππάτου και στη συνέχεια αναφέρεται στον κώδωνα κινδύνου που κρούει το παιδί, στον οποίο οι γονείς θα πρέπει να έχουν ανοιχτά τα αφτιά τους: «Το μυστικό κλειδί είναι ο εντοπισμός της σοβαρότητας των μεταπτώσεων που παρουσιάζει η διάθεση του παιδιού. Οταν το παιδί λέει στον γονέα ακόμη και για αστείο τη φράση “θα αυτοκτονήσω”, εκείνος πρέπει αμέσως να ζητήσει τη βοήθεια ειδικού. Επίσης, πρέπει να τονίσουμε ότι ένα παιδί, αν έχει κάνει μία απόπειρα αυτοκτονίας μία φορά, ενδέχεται να την επαναλάβει. Συνήθως ο γονέας ύστερα από μία απόπειρα αυτοκτονίας του παιδιού πιστεύει ότι έχει διαχειριστεί την κατάσταση, όμως η πραγματικότητα δείχνει ότι το 30-50% των περιπτώσεων των παιδιών που έχουν προβεί σε απόπειρα αυτοκτονίας, θα το επαναλάβουν μέσα σε διάστημα έξι μηνών».
Τέλος, όσον αφορά την πρόσφατη αυτοκτονία της ανήλικης στο Αγρίνιο, η κ. Καππάτου τονίζει: «Πρόκειται για μία πράξη απόγνωσης. Οπως φαίνεται, το παιδί αυτό είχε επιφορτιστεί με τον ρόλο της συμπαράστασης στη μητέρα και στο δράμα της, είχε πιθανόν νιώσει και η ίδια ενοχές πίσω από τη δραματοποίηση που υπήρχε μέσα στην οικογένειά της. Εφερε ένα πολύ μεγάλο βάρος, το οποίο πιθανώς δεν έγινε αντιληπτό, και βλέποντας τη μητέρα του νεκρή, το κορίτσι αυτό συνειδητοποίησε ότι βρίσκεται σε μία πλήρη απόγνωση, ότι δεν μπορεί η ζωή του να προχωρήσει και προσέκρουσε κυριολεκτικά σε ένα τείχος».
ΜΑΡΙΑ ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΟΥ
